ابومحمد، حسن بن علی العسکری معروف به حسن عسکری، معصوم سیزدهم و امام یازدهم شیعیان. نزد شیعیان به امام حسن عسکری معروف است. شیعیان وی را با پدرش (علی نقی)، امامین عسکریین می‌خوانند، زیرا در شهر نظامی سامراء (عسکر)، زیر نظر خلفای عباسی بودند تولد اکثر منابع شیعه دوازده امامی، تولدش را در ربیع‌الاول ۲۳۰ هجری/ نوامبر ۸۴۴ میلادی اعلام می‌کنند. اما کلینی در کتاب اصول کلینی، آن را در رمضان ۲۳۲ هجری/ آوریل ۸۴۷ میلادی ذکر می‌کند. او در مدینه به دنیا آمده و نام مادرش ام ولد معروف به حدَیث است. برخی منابع از مادرش با نام سوسن و سلیل یاد می‌کنند.۲ نام، القاب و کنیه نامش حسن، کنیه وی ابومحمّد و القابش صامت، زکی، خالص، نقی، هادی، رفیق است او در بین شیعیانش به ابن الرضا (امام هشتم شیعیان) معروف بود. وی همانند پدرش لقب عسکری داشت و این لقب از عسکر سامرا گرفته شده‌است.۲ خلفای معاصر او با چند خلیفه عباسی هم عصر بود:۳ المعتزّ بالله (معتز عباسی) (۲۵۲- ۲۵۵) المهتدی بالله (مهتدی عباسی) (۲۵۵- ۲۵۶) المعتمد بالله (معتمد عباسی) (۲۵۶- ۲۷۹) دوران امامت امامت حسن عسکری از سال ۲۵۴ آغاز شد و تا سال ۲۶۰ ادامه یافت (۶ سال).۴ فشار واختناق خلفای عباسی همواره امامان شیعه را تحت فشار و محدودیت قرار می‌دادند و این فشارها در دوران محمد بن علی، علی بن محمد و حسن عسکری در سامرا به اوج رسید به طوری که این ۳ نفر عمر کوتاهی داشتند. تعقیب و مراقبت از علی بن محمد و حسن عسکری به قدری بود که آنان را در میان لشکریان جای داده بودند و به همین دلیل این دو را «عسکریین» لقب داده‌اند.۵ با این حال فشارها و محدودیت‌ها برای حسن عسکری به این جهت که در آن دوران شیعه به صورت یک قدرت عظیم در عراق درآمده بود (و این باعث می‌شد حاکمین احساس خطر کنند)نیازمند منبع بیش از دیگران بود. همچنین دودمان عباسی، طبق روایات فراوان و متواتر می‌دانستند، مهدی که از بین برنده حکومت‌های باطل و برپاکننده حق است، فرزند حسن عسکری خواهد بود. این موضوع باعث شده بود تا حکومت عباسی به شدت وی را تحت کنترل قرار دهد. به طوریکه حسن را مجبور کرده بوند، هر دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود.۶ همچنین معتز به این مقدار هم کفایت نکرده و او را زندانی کرد (حتی نقشه قتل حسن عسکری را کشیده بود که مرگ زود هنگام این مهلت را به او نداد۷). اصحاب شیخ طوسی تعداد شاگردان حسن عسکری را بیش از ۱۰۰ نفر ثبت کرده‌است.۸ مشهورترین اصحاب و راویان او عبارت‌اند از:۹۱۰ ابو عمرو عثمان بن سعید عَمری (نائب اول مهدی) احمد بن اسحاق قمی ابراهیم بن مهزیار ابو هاشم داود بن قاسم جعفری محمد بن حسن صفار محمد بن عثمان بن سعید عمروی (نائب دوم مهدی) عبدالله بن جعفر حمیری احمد بن محمد بن مطهّر ابوسهل اسماعیل بن علی محمد بن صالح بن محمد همدانی تلاش‌های علمی: طبق روایات شیعه امام حسن عسکری «خَازِنَ عِلْمِ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ» و «عَیْبَةَ الْعِلْمِ: گنجینه دانش» معرفی شده است، و خودشان طبق روایتی در کتاب کافی می‌فرمایند: اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است، ... هفتاد و دو حرف آن نزد ما است و یک حرف مخصوص خدا است که در علم غیب آن را ویژه خود ساخته است.»۱۱ امام حسن عسکری در شرایط اختناق و تحت کنترل شدید حکومت وقت قرار داشت. اما با این حال به صورت محدود، همانند پدرانش به تربیت شاگردان و گسترش علوم پرداخت. از جمله می‌توان به تفسیر عسکری و تشکیل شبکه‌ای گسترده از نمایندگان خود در سراسر بلاد اسلامی، اشاره کرد که در گسترش دانش شیعه نقش مهمی داشته‌اند. به طوری که شیخ طوسی نام ۱۰۳ نفر از اصحاب و شاگردان آن حضرت را ثبت نموده است.۱۲ ایجاد شبکه ارتباطی با شیعیان: در سالهای زندگی امام در سامرا، شیعیان در مناطق مختلف گسترش یافته بودند. این گسترش و پراکندگی باعث شد تا ایشان شبکه ارتباطی وکالت و نصب را در مناطق مختلف راه‌اندازی کنند. ضمن این که شیعیان نیز برای دیدن امام مشکلات بسیاری داشتند. مانند این نقل که: قرار بود امام به دار الخلافه برود که ما به انتظار دیدار وی جمع شدیم؛ در این حال از طرف آن حضرت نوشته‌ای بدین مضمون به ما رسید: کسی بر من سلام و حتی اشاره هم به طرف من نکند؛ زیرا در امان نیستید.۱۳ البته امام و شیعیان در فرصتهای گوناگونی ملاقات می‏‌کرده‌اند و سرپوشهایی نیز برای این تماسها وجود داشته است. همچنین از بهترین راههای ارتباطی با امام، مکاتبه بوده که در منابع نیز فراوان به چشم می‌خورد.۱۴ ایشان به وسیله این شبکه ارتباطی، نامه‌ها و مکتوبات فراوانی با شیعیان داشته‌اند، که بسیار لازم و کارآمد بود. مانند: نامه آن حضرت به شیعیان قم و آوه، یا نامه‌های فراوان حضرت به مردم مدینه، و یا نامه مفصلی که خطاب به اسحاق بن اسماعیل و شیعیان نیشابور نوشته است.۱۵ فعالیت‌های سری سیاسی: به خاطر محدودیت‌ها امام حسن عسکری مجبور به رهبری یک سلسله فعالیت‌های مخفی برای راهبرد اهداف خود شده بود. از جمله این که حضرت از نمایندگانی جهت ارتباط با شیعیان استفاده نماید. در شمار این افراد باید از عقید، خادم خاص وی یاد کرد.۱۶ همچنین عثمان بن سعید که زیر پوشش روغن فروشی، فعالیت می‌کرد؛ و شیعیان حضرت، سؤالات و وجوهی را که می‌خواستند به امام تحویل دهند، به او رسانده و او نیز آنها را در ظرف‌ها و مشک‌های روغن قرار داده، و به حضور امام می‌رساند.۱۷ او حتی پس از مرگ حسن عسکری و با ورود به عصر غیبت صغری، به عنوان نخستین نایب خاص مهدی نیز ایفای نقش کرده است. حمایت‌های مالی از شیعیان: یکی دیگر از موضع‌گیری‌های او حمایت مالی از شیعیان، بویژه از یاران خاص، بود. چرا که شیعیان تحت فشار دستگاه حکومت بودند. آماده‌سازی شیعیان برای دوران غیبت: از آنجا که غایب شدن امام و رهبر هر جمعیتی یک حادثه نامأنوس است و باور و تحمل آن برای مردم دشوار است، پیامبر و امامان پیشین به تدریج مردم را برای این موضوع آماده می‌کردند؛ به‌ویژه امام هادی و امام حسن عسکری که به زمان غیبت نزدیک می‌شدند. امام حسن عسکری بر تولد مهدی تاکید می‌کرد و فضای ارتباطی او با شیعیان (به خاطر محدودیت‌های حکومت) حالتی شبیه به غیبت صغری را داشت. فعالیت دیگر وی تقویت و توجیه سیاسی رجال و عناصر مهم شیعه و استفاده گسترده از آگاهی غیبی برای از بین بردن شک‌ها و تردیدها بود.۱۸». تفسیر عسکری نوشتار اصلی: تفسیر العسکری تفسیری منسوب به حسن عسکری و با نام تفسیر العسکری به یادگار مانده است. این تفسیر روایی، که تا پایان آیة ۲۸۲ سورة بقره در دست است، با بیان روایاتی راجع به فضائل قرآن و تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل اهل بیت و مثالب دشمنان اهل بیت ادامه یافته است. بحثهای متعددی نیز در بارة سیرة نبوی، بخصوص راجع به مناسبات پیامبر و یهودیان، مطرح شده است. بیشتر روایات طولانی و مفصّل است، به طوری که گاه یک روایت چندین صفحه را در برمی گیرد.۱۹ البته بین دانشمندان در نسبت این تفسیر به حسن عسکری اختلاف است.۲۰ مرگ حسن بن علی در مورد دلیل مرگ امام یازدهم شیعیان اختلاف نظر وجود دارد؛ بر اساس نظر شیعیان وی با سم خلیفه کشته شد، ولی سایرین معتقدند که وی بر اثر بیماری فوت کرده است. به گفته طبرسی، برخی از امامیه بر اساس حدیثی که به مقتضای آن، همه ائمه به شهادت از دنیا می روند، باور داشتند که امام حسن عسکری نیز مسموم شده است.۲۱ابن شهر آشوب نیز به گفته برخی اشاره دارد که وی شهید شده است که یکی از آنها مولف دلائل الامامة است.۲۲ در منابع متاخر با تکیه بر قول به مسمومیت، نقل است که خلیفه وقت از دستور خود نسبت به قتل حضرت پشیمان شد و طبیبان را ملازم خانه او ساخت تا علاجی حاصل شود، اما کوشش آنان سودی نداشت و سم منجر به وفات حضرت شد.۲۲ در منابع متاخر دیگر نیز اقوال مشابهی مبنی بر کشته شدن حسن بن علی با سم خلیفه ذکر شده است. ۲۳ ۲۴ به نظر رسول جعفریان کشته شدن وی امری کاملا محتمل است وی علاوه بر استناد تاریخی بر منبع قرن ششم هجری، چنین استدلالی را ذکر می کند: "سوابق بازداشت و خطری که‌ همواره‌ از طرف دسـتگاه حـاکم متوجه جان حضرتش بود و اینکه آن حضرت یک شخصیت‌ مخالف سیاسی به حساب مـی‌آمده و رحـلت او در سنین جوانی رخ داده همگی‌ می‌تواند مؤید کشته شدن وی باشد.۲۵ در هر حال وی در روز جمعه ۸ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ هجری در سن ۲۹ سالگی فوت کرد ۲۶ ۲۷ و در سامرا کنار پدرش هادی به خاک سپرده‌شد.۲۸۲۹ نشانه شناسی متون تاریخی مربوط به مرگ وی صرف نظر از اینکه "منابع تاریخی متقدم" به کشته شدن وی اشاره کرده باشند یا نه، محور مشترکی دارند که همگی از آن سخن رانده اند؛ سخن از اینکه خلیفه تلاش داشته تا به واسطه های مختلف از جمله طبیبان و معتمدان به مردم اعلام کند که حسن بن علی به مرگ طبیعی فوت کرده است۲۲ ۳۰این محور مشترک در متون تاریخی نشانگر این است که سوء ظن جدی نسبت به مرگ وی، در بین مردم وجود داشته که خلیفه نیاز به چنین تلاشی احساس کرده است.۲۲ ۳۱۳۰علاوه بر این در کتاب "کمال الدین و تمام النعمة" شیخ صدوق در قسمت مربوط به پایان حیات حسن عسکری، از خلیفه با عنوان "امیرالمومنین" نام برده شده است۳۲، با توجه به اینکه پدر شیخ صدوق از معتمدین حسن عسکری بوده و توقیعی نیز از حجت بن حسن دارد۳۳، استفاده از چنین عنوانی از جانب وی امری عادی محسوب نمی شود چرا که شیعیان خلیفه ها را غاصب خلافت و حکومت می دانستند لذا چنین کاربردی احتمال وجود ترس و احتیاط را در مورد نویسنده به ذهن متبادر می کند.۳۴ افزون بر این ها اخبار رسیده از منابع تاریخی، مبنی بر این است که پس از مرگ وی، کنیزان خانه او توسط کارگزاران خلیفه وارسی و از حیث باردار بودن بررسی شده اند؛ این خبر نیز حاکی از این است که خلیفه به عمر امامت شیعه حساس بوده است.۳۵ جانشینی وی از آن‌جا که پس از مرگ وی جانشین ایشان به درستی آشکار نبود، پیروانش بر سر جانشینی او به چند گروه تقسیم شدند؛ برخی می‌گفتند که او به نزد خدا عروج کرده و منتظر بازگشتش بودند. برخی گمان می‌کردند که چند سال پیش از کشته‌شدنش فرزندی از او به نام محمد به دنیا آمده‌است. گروه دیگری هم معتقد بودند که یکی از کنیزانش از او حامله‌است و روزی مهدی موعود را به دنیا می‌آورد. گروه‌هایی هم امامت یکی از برادران حسن عسکری، جعفر یا محمد را پذیرفتند. در میان فرقه‌های مختلفی که پس از مرگش ایجاد شد، تنها تشیع دوازده‌امامی (که معتقد به وجود پسری از امام حسن عسکری، همنام پیامبر اسلام، بودند) دوام یافت.۳۶ شیعیان دوازده‌امامی، جعفر (برادر حسن عسکری و از مدعیان اصلی جانشینی او) را «جعفر کذّاب» می‌نامند. به عقیدهٔ آنان جعفر کذاب ویژگی‌های امامت را نداشت. به عقیدهٔ آنان، هنگام نماز گزاردن بر بدن حسن عسکری، فرزندش حجت بن الحسن بر او نماز گزارد و شک را از شیعیان برداشت.۳۷۳۸۳۹ گرچه ممکن است همه نسبت‌هایی که به جعفر کذاب داده می‌شود درست نباشد ولی قطعاً مقداری حقیقت در مورد نسبت‌هایی که شیعه به جعفر کذاب داده‌است وجود دارد چرا که پیروان جعفر گاهی به هنگام دفاع از او اظهار می‌نمودند که وی از خصوصیات جوانی خود فاصله گرفته‌است